موزه محرم ( خانه دکترصحتی )
مریم سادات موسوی
تکه ای ازمن ، تکه ای اززمین
موزه محرم تبریز، نخستین موزه مردم‌شناسی محرم در ایران و یکی از جاهای دیدنی تبریز به حساب می‌آید که بخشی از نشانه‌های نمادین مراسم و آیین‌های ماه محرم در آذربایجان شرقی در آن به نمایش درآمده است. از جمله آثار موجود در موزه می‌توان به مجسمه ذوالجناح، انواع طوق، پرچم، گهواره‌های کوچک نذری، چراغ و شمع، ابزار و نوشته‌های مربوط به سوگواری و تعزیه خوانی و نقاشی‌های قدیمی و بیرقی با شمایل حضرت علی (ع) اشاره کرد. موزه محرم که در محل خانه دکتر صحتی قرار دارد، در تاریخ هشت خرداد ۱۳۷۸ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
موزه محرم تبریز کجاست؟
موزه محرم دراستان آذربایجان شرقی ، تبریز ، انتهای خیابان شهید مطهری، نبش ایستگاه آتش‌نشانی، داخل کوچه شهید احمد گوگانی، پلاک ۲۲ قرار دارد.
مسیر دسترسی به موزه محرم تبریز
برای دسترسی به موزه محرم تبریز باید به خیابان جمهوری اسلامی یا شریعتی بروید. از آنجا مسیر را ادامه دهید تا به میدان راسته کوچه برسید. در ادامه به‌سمت شمال حرکت کنید. پیش از رسیدن به پل رودخانه، کوچه گوگانی یا احمدی را در سمت راست خود خواهید دید. ترجیحا خودروی خود را داخل خیابان اصلی پارک کنید و پیاده وارد کوچه شوید. بهترین مکان برای پارک خودروی شما، پارکینگ پاساژ مشروطه است که در خیابان مطهری قرار دارد.
معرفی موزه محرم تبریز
موزه محرم از جاذبه‌های گردشگری آذربایجان شرقی به شمار می‌رود که در یکی از خانه‌های تاریخی تبریز موسوم به «خانه صحتی» واقع شده است. این خانه که در زمان حیات مرحوم دکتر «ابوالقاسم صحتی» بهعنوان حسینیه به کار می‌رفت و محل برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم بود، اکنون آثاری در ارتباط با مراسم و آیین‌های عاشورا و محرم را در خود جای داده است.
هدف از تشکیل این موزه، نمایش جاذبه‌های مادی و نمادین محرم است که تنها هنگام عزاداری این ماه به کار می‌روند و باقی روزهای سال در علم خانه‌ها و انبارهای تکایا و مساجد نگهداری می‌شوند. این نمادهابه نوعی حادثه کربلا را تداعی می‌کنند؛ ضمن این که به بخشی از تاریخ و فرهنگ مناطق مختلف آذربایجان شرقی در ایام محرم، به‌خصوص تاسوعا و عاشورای حسینی اشاره دارند.
بی‌تردید در هریک از این عزاداری‌ها، از نمادها و نشانه‌هایی استفاده می‌شود که مفهوم و پیشینه تاریخی آن‌ها می‌تواند برای مردم مناطق مختلف کشور و جهان جذاب باشد.
آثار موزه محرم تبریز
در ورودی حیاط موزه، مجسمه ذوالجناح، اسب امام حسین (ع) قرار گرفته است. در طبقه اول موزه می‌توانید شاهد انواع طوق، پرچم، گهواره‌های کوچک نذری، چراغ و شمع باشید. در صورتی که به طبقه دوم بروید، با ابزار و نوشته‌های مربوط به سوگواری و تعزیه‌خوانی و نقاشی‌های قدیمی به‌کاررفته در آیین سنتی پرده‌خوانی مواجه خواهید شد. از دیگر آثار موزه می‌توان به کاسه مسی با قلم‌زنی نام چهارده معصوم (ع)، تبر زین و کشکول مورداستفاده در مراسم پرده‌خوانی و بیرقی با شمایل حضرت علی (ع) و… اشاره کرد.
طوق ها و علم ها
در این موزه انواع طوق‌های مراسم عزاداری نیز در معرض نمایش قرار دارد. «طوق» واژه‌ای ترکی به‌معنای بیرق است که از یک تیغه به نام سرتوغ و زبانه فولادی بلندی تشکیل می‌شود و روی صندوقچه فلزی کوچک و ضریح‌مانندی بر پایه چوب یا فلز به‌شکل چلیپا قرار می‌گیرد. ۱۰ طوق و علم از روستاهای مختلف آذربایجان شرقی در موزه محرم نگهداری می‌شود که نوع و مراسم مربوط به آن‌ها، نشانگر گوناگونی و تنوع آیین عزاداری در این استان هستند. قدمت هیچ یک از علم‌های موجود در موزه محرم کمتر از ۵۰ سال نیست و قدیمی‌ترین آن‌ها از محله بازار اهر به اینجا منتقل شده که مربوط به سال ۱۲۴۳ هجری قمری است.
علم دستمالی متعلق به روستای اسفنجان اسکو، طوق عزاداری روستای خشکناب هریس، طوق عزاداری روستای تازه‌کند هریس، علم عزاداری روستای لیوارجان جلفا و دو علم موسوم به حضرت عباس از روستاهای زاویه و سیه سران شهرستان جلفا، تعدادی از طوق‌هاوعلم های این موزه راتشکیل می دهند.
تشت های مراسم تشت گذاری
در مراسم تشت‌گذاری، مردمان محلی تشتی را به یاد مشک حضرت عباس (ع) پر از آب می‌کنند. این آب نماد آب رود فرات است. سپس این تشت را محل به محل می‌گردانند تا دوباره به مسجد یا حسینیه برسد. پس از اتمام مراسم، در آخر شب، آب را بین حاجت‌مندان پخش می‌کنند تا حاجت‌روا شوند.
ظروف حسینیه های مختلف
در بخشی از موزه، ظروف هیات‌های مختلف و همچنین حسینیه خانه دکتر صحتی در معرض نمایش قرار گرفته است که همگی قدیمی هستند. در بخشی دیگر نیز می‌توان سماور‌های زغالی قدیمی را دید که سالیان سال در هیات‌های مختلف استفاده شده‌اند.
تصاویر مراسم عزاداری و ابزار شبیه خوانی
روی در و دیوار این موزه، تصاویری از عزاداری‌های حسینی به چشم می‌خورند که به سالیان قبل تعلق دارند. علاوه بر این، پرده‌های مخصوص پرده‌خوانی و نقالی نیز روی دیوارها آویزان شده است که برای هر بازدیدکننده‌ای جذابیت دارند. همچنین لباس‌ها و زرههایی که برای تعزیه استفاده می‌شد، در کنار این پرده‌ها به نمایش درآمده است.
سازهای مراسم محرم
در ایام محرم، صدای سازهای مختلفی مثل قره نی، سنج، طبل و… از هر گوشه‌وکنار همه شهرهای آذربایجان شرقی به گوش می‌رسد. به همین دلیل سازهای قدیمی که در مراسم عزاداری دوره قاجار و پهلوی کاربرد داشتند، در این موزه جمع‌آوری شده‌اند.
درباره خانه صحتی
خانه صحتی یکی از خانه‌های تاریخی و فرهنگی شهر تبریز است که به آقای «ابوالقاسم صحتی» تعلق داشت. پس از فوت ایشان، وارثان او خانه صحتی را در اختیار اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی قرار دادند. این خانه ۴۰۹ متر مربع مساحت دارد و معماری آن به اواخر دوره قاجار نسبت داده می‌شود.
خانه صحتی در اوایل دوره پهلوی بهعنوان حسینیه مورد استفاده بود و هم‌اکنون نیز ۱۲ روز اول ماه محرم به رسم گذشته پذیرای عزاداران حسینی است. طی چند سال اخیر، طبقه زیرین موزه محرم برای برنامه‌های ماه محرم مانند مراسم تلاوت قرآن، سخنرانی، عزاداری و روضه‌خوانی به کار می‌رود.
این بنا در سال ۱۳۷۸ شمسی تحت شماره ۲۳۳۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و پس از مرمت و استحکام‌بخشی آن توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، در سال ۱۳۸۷ بهعنوان موزه مردم‌شناسی محرم مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
بخش های مختلف خانه صحتی
آنچه پیش از ورود به موزه محرم تبریز (خانه دکتر صحتی) خودنمایی می‌کند، نما و سردر آجری زیبای آن است. در بخش ورودی، دو در مختلف وجود دارد که در شرقی خانه کاملا مسدود شده است و تردد از در غربی صورت می‌گیرد. برخی تصور می‌کنند که این دو در، به دو خانه مختلف تعلق دارند؛ گرچه سردر یک‌پارچه آجری آن، صحت این امر را رد می‌کند.
بلافاصله پس از ورود، به‌واسطه یک هشتی و چند پله گرد قدیمی، وارد حیاط خواهید شد. این خانه شامل سه طبقه در بخش شمالی ساختمان می‌شود. علاوه بر این سه طبقه، زیرزمین بسیار بزرگی در این خانه وجود دارد که در دل خود یک حوض‌خانه، انباری و سردابه را جای داده است. راه‌پله‌ای پشت حوض‌خانه قرار دارد که اهالی خانه از آن برای تردد به طبقه همکف استفاده می‌کردند.
افراد خانواده دکتر صحتی در طبقه همکف ساکن بودند. راه‌پله بسیار بزرگی در مرکز خانه قرار گرفته است که به طبقه اول راه دارد. طبقه دوم از سالنی بسیار بزرگ تشکیل می‌شود که در دو طرف آن دو اتاق اختصاصی وجود دارد. از این فضا برای پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شد.
دکتر ابوالقاسم صحتی چه کسی بود؟
دکتر ابوالقاسم صحتی یکی از پزشکان بنام دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی بود. او در شغل خود توانایی زیادی داشت و بسیار مردم‌دار بود؛ به همین دلیل مردم شهر برای او احترام قائل بودند. او همچنین ارادت ویژه‌ای به امام حسین داشت و در ۱۰ روز اول محرم، حیاط خانه خود را به حسینیه تبدیل می‌کرد. برخی بر این باور هستند که او نذری بر گردن داشت و برخی دیگر می‌گویند که این کار را تنها به‌خاطر علاقه قلبی خود انجام می‌داد.
پس از فوت دکتر صحتی، این خانه به پسر وی پروفسور غلامعلی صحتی به ارث می‌رسد. او نیز جا پای پدر خود می‌گذارد و وصیت می‌کند که پس از او، همیشه در دهه اول محرم، حیاط خانه را تبدیل به حسینیه کنند. جالب است بدانید که این خانه به میل قلبی وارثان قانونی به سازمان میراث فرهنگی واگذار شد؛ به این شرط که مراسم عزاداری امام حسین در تمام ۱۰ روز محرم در این خانه برگزار شود.
بهترین زمان بازدید از موزه محرم تبریز
بهترین زمان بازدید از موزه محرم تبریز (خانه دکتر صحتی)، در دهه اول محرم است ؛ چراکه می توانیدعزاداری سنتی مردم تبریزراازنزدیک مشاهده کنید.البته توجه داشته باشیدکه معمولا دراین ایام خانه دکترصحتی بسیارشلوغ می شود.
نکات بازدید از موزه محرم تبریز
موزه محرم تبریز از ابتدای تاسیس تاکنون رایگان بوده است. این موزه در همه ایام سال حتی روزهای محرم بدون تغییر روال کاری از ساعت ۸ تا ۱۵ پذیرای بازدیدکنندگان و عزاداران امام حسین (ع) است. بازدید از این خانه در روزهای جمعه امکان‌پذیر نیست.
مسجد جامع تبریز، بازار تبریز و موزه مشروطه از جمله جاذبه‌هایی هستند که در نزدیکی موزه محرم قرار دارند. بازدید از این جاذبه بین ۱ تا ۲ ساعت زمان می برد.